Արիստոփանես կամ Արիստոֆանը (հին հունարեն՝ Ἀριστοφάνης) հայտնի է որպես ժանրի սկզբնավորող, «կատակերգության հայր», դասական շրջանի (մ.թ.ա. 9-4-րդ դդ.) հին հունական գեղարվեստական գրականության վերջին մեծ ներկայացուցիչ։
Գրիգորի Գորինի ընտիր պիեսների ժողովածուն ընդգրկում է նրա ստեղծագործական կյանքի տարբեր փուլերում ստեղծված երեք հռչակավոր գործ՝ «Այն նույն Մյունխաուզենը» (1974), «Տունը, որ շինել էր Սվիֆթը» (1980), «Քին IV» (1991, «Բյուրեղապակե Տուրանդոտ» մրցանակ լավագույն ժամանակակից պիեսի համար): Երեք պիեսի կենտրոնում էլ վառ ու արտասովոր անհատի կերպար է՝ լեգենդար բարոն Մյունխաուզեն, մեծ երգիծաբան Ջոնաթան Սվիֆթ, նշանավոր շեքսպիրյան դերասան Էդմունդ Քին: Այս հերոսների ոդիսականը Գորինի ձեռքի տակ վերածվել է աֆորիստիկ իմաստությամբ, տրագիֆարսի խորունկ փայլով ու սրամտության շողերով դրոշմված թատերական հրավառության:
Եվգենի Շվարցի հռչակավոր գործերի այս ժողովածուն ընդգրկում է չորս հեքիաթ՝ «Մերկ թագավորը» (1934), «Ստվերը» (1940,բեմադրությունն առաջնախաղից հետո արգելվել է), «Վիշապը» (1944, առաջնախաղից հետո պիեսի վրա դրված արգելքը հանվել է միայն 1962-ին), «Սովորական հրաշք» (1954): Բոլոր պիեսներն էլ, որոնք առաջին անգամ են հրատարակվում հայերեն, այլաբանական հանդերձանքով ներկայացնում են մշտապես արդիական թեմաներ՝ բնավ չհնանալով:
Համաշխարհային գրականության ամենախոշոր ներկայացուցիչներից մեկի՝ անգլիացի դրամատուրդ, բանաստեղծ Ուիլյամ Շեքսպիրի ստեղծագործությունների այս ժողովածուում ընդգրկված են նրա հեղինակած ողբերգությունները («Ռոմեո և Ջուլիետ», «Համլետ», «Օթելլո», «Լիր արքա», «Մակբեթ»), որոնցում արտացոլվում է կյանքի դաժանությունների իրական պատկերը: Ստեղծագործությունների հերոսները բացառիկ անհատականություններ են՝ ընդգրկուն և ընդհանրացնող մտածողությամբ, խոր և զորեղ զգացումներով, անհատապաշտական և մարդասիրական մղումների վայրիվերումներով: Անարդար հասարակագն ուղղելու համար բավարար չեն հանճարեղ ու ազնիվ անհատի՝ Համլետի մտքի լարումն ու գործուն վարքը: Հաշվենկատ ու խարդախ մարդկանց միջավայրում Օթելլոյի և Դեզդեմոնայի անբասիր սերն անկարող է գոյատևել: Լիր արքան, որպեսզի դառնա արդարամիտ, պետք է կորցնի իր գահը, ապրի անօթևան ու սոված: Մարդուն ըստ հարստության և դիրքի գնահատող...
Հատընտիրը կազմված է Ֆեդերիկո Գարսիա Լորկայի յուրօրինակ դրամատուրգիական աշխարհի ժանրային բազմազանությունը ներկայացնելու նկատառմամբ. «Դոն Պեռլիմպլինի սերն իր այգում առ Բելիսան» (1928, առաջին բեմ.՝ 1933) տրագիկոմեդիա է, «Կոշկակարի հրաշալի կինը» (1926-30, վերանայվել է 1933-ին, առաջին բեմ.՝ 1933)՝ ֆարս, «Արյունոտ հարսանիքը» (1932, առաջին բեմ.՝ 1933) ողբերգություն է, իսկ «Բեռնարդա Ալբայի տունը» (1936, առաջին բեմ.՝ 1945)՝ դրամա: Բոլոր գործերն էլ առաջին անգամ են բնագրից թարգմանվել հայերեն:
«Երեքգրոշանոց օպերա»-ն (1928) և «Կուրաժ մայրիկն ու նրա երեխաները» (1939) բրեխթյան դրամատուրգիայի գլուխգործոցներն են՝ XX դարի թատրոնի խոշորագույն դեմքերից մեկի ամենահռչակավոր երկերը: Առաջինը Ջոն Գրեյի «Մուրացկանի օպերա» ստեղծագործության (1728) սյուժետային հենքի վրա գրված սոցիալական երգիծանք է բալլադային մյուզիքլի ոգով, երկրորդը՝ ցնցող հակապատերազմական դրամա, որի հերոսուհին համաշխարհային խաղացանկի ամենատպավորիչ կերպարներից մեկն է:
«Քոլագիր» հավաքածուի պատմվածքների հերոսները զինվորներ ու սպաներ են, սահմանամերձ գյուղերի բնակիչներ, իրական մարդիկ, որոնց միջոցով հեղինակը ստեղծել է Հայոց բանակաշինության համեստ «մշակների» կերպարներ:
Տասնամյակներ շարունակ անտիպ մնացած «Ջոն արքա»-ի դաշտենցյան թարգմանությունը, որ կատարվել է 1973 թվականին, առաջին անգամ է լույս տեսնում: Տեքստը հրատարակության պատրաստելիս խմբագրվել է, կատարվել են թարգմանական և լեզվական շտկումներ: «Ջոն արքա» քրոնիկի անդրանիկ հայերեն հրատարակությունը ներկայացվում է ուշագրավ տվյալներ և մեկնություններ պարունակող հանգամանալի ծանոթագրություններով»:
Ժողովածուն ընդգրկում է «ռուս Էդգար Պո» կոչված Լեոնիդ Անդրեևի նշանավոր գործերից երկուսը՝ «Մարդու կյանքը» (1907) և «Սև դիմակներ» (1908) փիլիսոփայական դրամաները, որոնք լավագույնս են ներկայացնում նրա տպավորիչ ստեղծագործական աշխարհը՝ հոռետեսությամբ դրոշմված աշխարհընկալումը, սերը պարադոքսների հանդեպ և խորիմաստ սիմվոլիստական արտահայտչականությունը:
Առաջին անգամ հայ ընթերցողին է ներկայացվում գրական մեծ նորարար, աբսուրդի թատրոնի հիմնադիր Ալֆրեդ Ժարիի «Ուբյու Արքա» նշանավոր դրաման, որը հղացվել է դեռևս դպրոցական տարիքում, հրատարակվել և բեմադրվել 1896-ին Փարիզում: Պիեսի գլխավոր հերոսը Հայր Ուբյուն է՝ գրոտեսկային, արգահատելի և վանող մի կերպար, անգութ բռնակալ, որ հանցավոր ճանապարհով բազմում է Լեհաստանի թագավորական գահին: Ուբյուն մարդկային դաժանության, տկարամտության, ժլատության և իշխանատենչության խորհրդանիշն է:
«Պիեսներ» հատընտիրն ընդգրկում է երեք նշանավոր դրամա՝ մեծահամբավ «Ցանկություն անունով տրամվայը» (1947), որը 1948-ին արժանացել է Փուլիցերյան մրցանակի և XX դարի լավագույն ամերիկյան պիեսներից մեկի համարումն ունի, «Դաջված վարդը» (1951) և «Իգուանի գիշերը» (1961): Երեքն էլ իրարից շատ տարբեր գործեր են, բայց բոլորը դրոշմված մի կողմից խռովահար, տանջալի, բորբոքուն, մյուս կողմից ռոմանտիկ ու բանաստեղծական այն աշխարհի կնիքով, որին ծնունդ է տվել Թենեսի Ուիլյամսն իրեն հատուկ մեծ վարպետությամբ: Գրքում տեղ են գտել հետևյալ պիեսները՝ «Ցանկություն անունով տրամվայը» «Դաջված վարդը» «Իգուանի գիշերը»
Սարոյանական դրամատուրգիայի այս ընտրանին ընդգրկում է Վիլյամի Սարոյանիամենահռչակավոր պիեսը՝ Փուլիցերյան մրցանակի արժանացած «Քո կյանքի ժամերը», որ ստեղծվելուն պես՝ 1939-ին, բեմադրվել է Բրոդվեյում, ինչպես նաև 1940-42 թթ. գրված երեք կարճ գործ, այդ թվում՝ «Հե՜յ, ո՞վ կա» փոքրիկ գլուխգործոցը: Սարոյան դրամատուրգի յուրօրինակ ինքնությունն ու նրա արտասովոր թատրոնն ամենաշահեկան կողմերով ներկայացնող բոլոր այս երկերը հրատարակվում են վերանայված թարգմանությամբ: Գրքում տեղ են գտել հետևյալ պիեսները՝ «Քո կյանքի ժամերը» «Հե՜յ, ո՞վ կա» «Տարեկանի արտում» «Պինգ- պոնգ խաղացողները»
«Ողբերգություններ | Եվրիպիդես». Գիրքն ընդգրկում է հույն մեծ ողբերգակ Եվրիպիդեսի (մ.թ.ա. 480–406) հինգ նշանավոր ողբերգություն՝ «Մեդեա», «Հիպպոլիտոս», «Էլեկտրա», «Բաքոսուհիներ» (որից, ըստ Պլուտարքոսի տեղեկության, հատվածներ են բեմադրվել հայոց Արտավազդ II թագավորի [իշխել է մ.թ.ա.55–34 թթ.] պալատում) եւ «Իփիգենիան Ավլիսում», բոլորը՝ բնագրային նոր թարգմանությամբ («Էլեկտրա»-ն արեւելահայերեն է թարգմանվել առաջին անգամ): Առաջաբանում ոչ միայն քննարկվում են բուն ողբերգությունները, այլեւ համառոտ ներկայացվում են Եվրիպիդեսի կյանքը, հին հունական թատրոնի առանձնահատկությունները եւ ողբերգությունների կառուցվածքային ու տաղաչափական հատկանիշները: «Բաքոսուհիներ»-ը, որ Արամ Թոփչյանի բնագրային թարգմանությամբ առաջին անգամ լույս է տեսել 1995 թ., սույն հատորում ընդգրկված է էապես բարեփոխված տարբերակով։
Սարոյանական դրամատուրգիայի այս ընտրանին ընդգրկում է նրա ամենահռչակավոր պիեսը՝ Փուլիցերյան մրցանակի արժանացած «Քո կյանքի ժամերը», որ ստեղծվելուն պես՝ 1939-ին, բեմադրվել է Բրոդվեյում, ինչպես նաև 1940-42 թթ. գրված երեք կարճ գործ, այդ թվում՝ «Հե՜յ, ո՞վ կա» փոքրիկ գլուխգործոցը: Սարոյան դրամատուրգի յուրօրինակ ինքնությունն ու նրա արտասովոր թատրոնն ամենաշահեկան կողմերով ներկայացնող բոլոր այս երկերը հրատարակվում են վերանայված թարգմանությամբ:
«Պատվի համար»-ը Ալեքսանդր Շիրվանզադեի դրամաներից է, որ նա գրել է 1904 թվականին։ Պիեսի հիման վրա 1956 թվականին «Երևան» կինոստուդիայում նկարահանվել է համանուն ֆիլմը։ 2020 թվականին Հայաստանի Հանրային Հեռուստաընկերությունը սկսել է «Պատվի համար» նոր տասնվեց մասից բաղկացած հեռուստասերիալի նկարահանումները: Սյուժե Էլիզբարովն ընկերոջ մահից հետո յուրացրել է նրա ունեցվածքը՝ բախտի քմահաճույքին թողնելով ընկերոջ ընտանիքը։ Սակայն Օթարյանն ուսումն ավարտելուց հետո պահանջում է իրենց հասանելիքը՝ ներկայացնելով համապատասխան փաստաթղթեր։ Էլիզբարովի կրտսեր դուստրը՝ Մարգարիտը, ցանկանում է վերականգնել արդարությունը, սակայն իրեն ու իր «պատիվը» պաշտպանելու համար Էլիզբարովը պատրաստ է ամեն ստորության. նա կրակն է նետում Օթարյանի փաստաթղթերը, որ Մարգարիտի մոտ էին։ Մարգարիտն Օթարյանին խոստացել էր վերադարձնել փաստաթղթերը,...
Էդմոն Ռոստան ի «Սիրանո դը Բերժըրակ» պիեսը համաշխարհային դրամատուրգիայի մի գլուխգործոց, հայերեն է թարգմանել մեր դերասանական արվեստի անզուգական վարպետ Արման Կոթիկյանը (1896-1968), որը նույնքան տաղանդավոր թարգմանիչ էր և բանաստեղծ: Հայերեն «Սիրանոն» լույս է տեսել 1951-ին Երևանում և այլևս չի հրատարակվել` մնալով ստվերում, մինչդեռ խոսքը հայ թարգմանական գրականության մեծ մարգարիտներից մեկի մասին է: Նոր տպագրության տեքստը համեմատվել է բնագրի հետ, խմբագրվել և հանգամանորեն ծանոթագրվել: Կոթիկյանի սքանչելի թարգմանությամբ սկիզբ է առնում «ԲԵՄ» մատենաշարը, որով կհրատարակվեն միջազգային ճանաչման հասած արժեքավոր դրամատուրգիական գործեր:
«Միջամառային գիշերվա երազ»-ը Ուիլյամ Շեքսպիրի կատակերգությունն է՝ հինգ գործողությամբ։ Համարվում է, որ «Միջամառային գիշերվա երազը» գրվել է 1594-1596 թվականների ընթացքում։ Չի բացառվում, որ Շեքսպիրը այս պիեսը ստեղծել է հատուկ որևէ արիստոկրատի համար կամ Եղիսաբեթ I-ի կողմից նշվող սուրբ Հովհաննես Մկրտիչի օրվա կապակցությամբ։ «Միջամառային գիշերվա երազ» պիեսում հատվում են երեք բովանդակային գծեր, որտեղ փոխկապակցված են Աթենքի դուքս Թեսևսի և ամազոնուհիների թագուհի Հիպոլիտաի ապագա հարսանիքը։ Երկու երիտասարդներ՝ Լիսանդրը և Դեմետրին, ձգտում են տիրանալ Աթենքի ամենագեղեցիկ աղջիկներից մեկի՝ Գերմայի ձեռքին։ Հերմիան սիրում է Լիսանդրին, բայց հայրը արգելում է ամուսնանալ նրա հետ, այդ ժամանակ սիրահարները որոշում են գիշերը փախչել Աթենքից, որպեսզի ամուսնանան այնտեղ, որտեղ...
Արդի հայ դրամատուրգիայում իր ուրույն տեղն ունի Էլֆիք Զոհրաբյանը, որի ինքնատիպ պիեսները հաճախ են բեմադրվում պետական, ուսանողական թատրոնների կամ անտեպրիզային բեմերում: Նրա բազմաժանր թատերագրությունն աչքի է ընկնում դինամիկ երկխոսություններով, հեգնանքով, նուրբ անգլիական հումորով, բազմաշերտությամբ, գաղափարական հագեցվածությամբ, սատիրիկ տարրերով, դասականի ու արդիականի համադրմամբ: Գիրքը հետաքրքրություն է ներկայացնում ոչ միայն բեմադրության, այլ նաև ընթերցանության համար:
Ֆլորիան Զելլերի թատրոնը ժամանակակից եվրոպական կենցաղի ու նրա անժխտելի պարադոքսի միասնության թատրոնն է: Գրեթե բոլոր պիեսներում ամուսնական զույգի գոյությունն անհնարին է, բայց պարտադիր, իսկ մենակությունը հավասարազոր է գոյություն չունենալուն: Ամուսնական զույգը ոչ թե իր երջանկության մեջ է ներկայացվում, այլ ճգնաժամի, ընտանեկան հարաբերությունները հյուսված են սարդոստայնի և լաբիրինթոսի տեսքով: Ֆ. Զելլերի պիեսների հայերեն ժողովածուում տեղ են գտել «Հայրը», «Մայրը», «Որդին», «Ճշմարտությունը», «Սուտը» և «Ուրիշը» ստեղծագործությունները: Իրարից թեմատիկ և երբեմն նաև ոճային առումներով այնքան տարբեր այս վեց պիեսներում կարմիր թելի պես անցնում է պատրանքի կառուցման և ապակառուցման դրաման՝ ներկայանալով իբրև մարդ–անհատի գոյության հիմք ու գրավական:
Գուրգեն Մահարու Երկերի լիակատար ժողովածուի տասներորդ հատորում առաջին անգամ հնարավոր ամբողջությամբ ամփոփվում են նրա երգիծական և հումորիստական ստեղծագործությոնները: Գրական այդ ժանրին նա անդրադարձել է ստեղծագործական ողջ կյանքում: Առաջին անգամ է ամփոփվում նաև գրողի թատերգությունը: 20-ական թվականներից մոռացության մատնված ագիտօպերետների ու ընթերցողին ծանոթ «Մարդը՝ մարդուն…» պիեսի կողքին տեղ են գրավել նաև «Ճգնաժան» և «Երեք բաժակ սուրճ» անտիպ պիեսները: Հտորը նպաստում է գրողի ստեղծագործական ժառանգության առավել լրիվ և ամբողջկան պատկերացմանը:
Ուիլյամ Շեքսպիրի գրչին պատկանող հայտնի ողբերգություն է՝ երկու սիրահարների դժբախտ հարաբերությունների մասին։ Սյուժեի հիման վրա նկարահանվել են մի շարք ֆիլմեր։ Ռուս կոմպոզիտոր Ս. Պրոկոֆյեվի կողմից գրվել է համանուն բալետը։ «Ռոմեոն և Ջուլիետը» Շեքսպիրի ամենահայտնի ստեղծագործությունների շարքում է և «Համլետի» հետ միասին հանդիսանում է նրա ամենահաճախ բեմադրվող պիեսներից մեկը։ Այս ստեղծագործության հերոսները համարվում են սիրահարների նախատիպարներ։ Վիքիպեդիա Շեքսպիրի «Ռոմեո և Ջուլիետ»–ի այս պատկերազարդ հրատարակությունն ընդգրկում է ողբերգության նոր թարգմանություն անգլերեն բնագրից, գիտական մանրակրկիտ ծանոթագրություններ ու ընդարձակ առաջաբան, որտեղ քննարկվում են երկի աղբյուրներին, գրության ժամանակին, առաջին տպագիր օրինակներին, բովանդակությանն առնչվող և այլ խնդիրներ:
Զարմանալի դեպքեր են կատարվել 20-րդ դարի առաջին կեսում։ Հանճարներն ու մեծագույն չարագործներն ապրել են կողք կողքի, հնարավոր է՝ հանդիպել փողոցներում ու սրճարաններում՝ նույնիսկ դեռևս չիմանալով, թե ինչ ճակատագրական դեր են խաղալու իրենք պատմության մեջ։ Կոմիտասը, Հիտլերը, Կոկո Շանելը, Սողոմոն Թեհլերյանը, պրոֆեսոր Ֆոսթերը և շատ այլք՝ միմյանց հետ փոխկապակցված, 1921 թվականի Փարիզի կտուրների տակ: Կարդացեք այս ամենը հանրահայտ «Այնտեղ, որտեղ ծաղկում են վայրի վարդերը» բեսթսելլերի հեղինակ Մարկ Արենի «Վիլ-Էվրար» պիեսում
«Սիրո ապարդյուն ճիգեր» կատակերգության այս հրատարակությունը հիմնվել է Շեքսպիրի «Ընտիր երկեր»-ի եռահատորյակում (հ. 2, Երևան, 1953) ընդգրկված թարգմանության վրա: Կատարվել են թարգմանական և խմբագրական կարևոր շտկումներ: Առաջին անգամ է, որ կատակերգությունը լույս է տեսնում ուշագրավ տվյալներ և մեկնություններ բովանդակող մանրամասն ծանոթագրություններով:
