Մկրտիչ Սարգսյանի հեքիաթ-վիպակը Քաջ Նազարին բացահայտում է ամբողջովին նոր իրավիճակներում, իսկ ստեղծագործության մեջ հորդում են առողջ հումորը, ծաղրը սկսած անուններից՝ Սարսաղստան, Զորբաստան, Նազարստան, մինչև ինքնամեծարման հիվանդագին քայլեր: Հեղինակը կերտել է բռնապետի կատարյալ կերպար` իր բոլոր առանձնահատկություններով. նա վախկոտ է, ինքնահավան, կարողանում է մոլորեցնել ժողովրդին իր ամբոխավարական հմտություններով, իրեն շրջապատում է կեղծավորների անդեմ բանակով:
Հեղինակի արձակ ստեղծագործությունների առաջին ժողովածուն է, որտեղ զետեղված են նրա պատմվածքները և մի վիպակը: Պատմվածքների թեմաները բազմազան են, սակայն դրանք բոլորն էլ նպատակ ունեն ցույց տալու, թե ինչպիսին պետք է լինի մարդը: Վիպակի թեման վերցված է ուսանողական կյանքից:
«Պարտված Կարաբաս» հեքիաթ-վիպակն Ալեքսեյ Տոլոստոյի «Ոսկե բանալին կամ Բուրատինոյի արկածները» գրքի շարունակությունն է: Այստեղ ներկայացվում են հեքիաթի հերոսների նոր արկածները, որոնք տեղի են ունենում Տարաբարական երկրում և Սանկտ-Պետերբուրգում: Գրքում մենք կտեսնենք, թե ինչպես է ընթերցողը վերածվում գրողի, թե ինչպես են տիկնիկային թատրոնի հերոսները գնում Հայրիկ Կառլոյի համար երջանկություն որոնելու:
Լևոնը հայտնի լրագրող է։ Փորձում է կյանքն անցկացնել սեփական սկզբունքներին հավատարիմ մնալով։ Լևոնին գործուղում են գյուղ, որպեսզի ռեպորտաժ պատրաստի ինքնասպան եղած դեռահասների՝ Հասմիկի ու Սերոբի մասին։ Լևոնը իր որոնումներում փորձում է հասնել ճշմարտությանը անգամ այնտեղ, ուր ստիպված է լինում դեմ գնալ սեփական վարք ու բարքին: Սակայն քչերն են համարձակվում կանգնել նրա կողքին։ Լևոնը գրում է հոդվածը, սակայն քննարկման արդյունքում որոշվում է, որ նրա պատրաստած նյութը չի համապատասխանում ժամանակի գաղափարախոսությանը և պիտի ենթարկվի փոփոխությունների։ Վիպակը Լևոնի և նրան շրջապատող մարդկանց ապրած և չապրած տարիների մասին է: Հեղինակը փորձում է ցույց տալ, որ մարդու ապրած տարիները չէ, որ պետք է ապրած համարել։...
Գործողությունը տեղի է ունենում հեռու արևելքում գտնվող գյուղում, որտեղ ապրում են Տանյա Սաբանեևան և պատանի Ֆիլկան: Մի օր Մոսկվայից այդտեղ է գալիս աղջկա հայրն իր նոր ընտանիքի՝ կնոջ՝ Նադեժդա Պետրովնայի և Կոլյայի հետ: Հոր նոր կինը լավ է վերաբերվում աղջկան, սակայն հարաբերությունները հոր ու նրա խորթ որդու հետ բավական բարդ են դասավորվում: Տանյայի անհանգստությունը դուրս չի մնում ոչ նրա ուսուցչուհու, ոչ էլ Ֆիլկայի ուշադրությունից: Վիպակն առաջին անգամ հրապարակվել է 1939 թվականին «Красная новь» խորհրդային գրական ամսագրում: Ավելի ուշ «Детгиз» հրատարակությունն այն լույս ընծայեց առանձին գրքով: 1962 թվականին ռեժիսոր Յուլի Կարասիկը վիպակի մոտիվներով նկարահանեց գեղարվեստական ֆիլմ:
Այս վիպակը պատմում է խելացի ու հավատարիմ սեթեր Բիմի և բարի ու չար մարդկանց մասին: Բիմը մինչև վերջին շունչը որոնում է տիրոջը, որին շտապ վիրահատման էին տարել, և իր որոնումների դժվարին ճանապարհին հանդիպում է տարբեր բնավորությունների ու տարբեր սրտերի տեր մարդկանց: Վիպակը գրված է տաղանդավոր գրչով և ընթերցվում է չթուլացող հետաքրքրությամբ: Հեղինակն այս վիպակի համար 1975 թվականին արժանացել է պետական մրցանակի:
Վիպակն առաջին անգամ տպագրվել է 1964 թվականին: Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե վիպակը 1960-ականներին թափ առած քաղաքաշինության մասին է, սակայն ավելացող բնակարանները իրենց հետ ի մի են բերում մարդկային բազմաթիվ ճակատագրեր, որոնք առանձին-առանձին մի պատմություն են: Քաղվածքներ Գրականությունը սուրբ մի տաճար է և ամենքին չէ վիճակված ոտք դնել այդ պատերից ներս։ Շենքերն էլ են տխրում, ինչպես մարդիկ, պատերն էլ հիշողություն ունեն։ Եվ եթե նրանք իրենց իմացածի մասին չեն պատմում ամենքի, ինչպես մարդիկ, դա պարզապես բնավորություն է։ Եվ քանի որ մարդը չի կարող ապրել թաքուն, ինքն իր մեջ փակված, քանի որ նա միշտ կարիք ունի ուրիշներին պատմելու իր կյանքը, դրա...
Կարա-Դարվիշի այս ստեղծագործությունն առաջին անգամ է տպագրվում Հայաստանում: Սա ոչ միայն պատմություն է սիրային բարդ եռանկյունու և դրա հանգուցալուծման մասին, այլև կարա-դարվիշյան էսթետիկայի ու կենսափիլիսոփայության սինթեզն է` համեմված ակնհայտ նատուրալիզմով և քողարկված սոցիալականությամբ:
Վիպակում Թոմը, Հեքը և Ջիմը, Թոմի չափազանց հետաքրքրության պատճառով, ճանապարհ են ընկնում օդապարիկով: Նրանք ստիպված են լինում հաղթահարել շատ փորձություններ ու արկածներ և վերադառնալ Ամերիկայի, Ատլանտյան օվկիանոսի, Սահարա անապատի և Եգիպտոսի վրայով: Պատմությունը տարվում է Հեքլբերի Ֆինի անունից: «Թոմ Սոյերը խուզարկու» և «Թոմ Սոյերն արտասահմանում» վիպակներ Թոմ Սոյերի և Հեքլբերի Ֆինի հանրահայտ արկածների շարունակությունն են:
Վիպակի գրական մշակում է Շվեցիայում տեղի ունեցած իրական դեպքերի: Թոմ Սոյերն ու իր ընկեր Հեքլբերի Ֆինը օգնում են բացահայտել խճճված մի գործ՝ ադամանդների գողություն և սպանություն: Դրա համար նրանք ստիպված են լինում Միսսուրիից տեղափովել Արքանզաս: Պատմությունը տարվում է Հեքլբերի Ֆինի անունից: «Թոմ Սոյերը խուզարկու» և «Թոմ Սոյերն արտասահմանում» վիպակներ Թոմ Սոյերի և Հեքլբերի Ֆինի հանրահայտ արկածների շարունակությունն են:
«Անասնաֆերմա» վիպակը հրատարակվել է 1945 թվականին: Այն կարելի է համարել երգիծական առակ-այլաբանություն, որտեղ Օրուելը պատկերել է 1917 թվականին Ռուսաստանում տեղի ունեցած Հոկտեմբերյան հեղաշրջման հեղափոխական սկզբունքների, գաղափարների ու ծրագրերի հետագա այլասերման ընթացքը, որն ի վերջո հանգեցրեց բռնապետության և տոտալիտարիզմ:
Սիրով ներկայացնում ենք սիրված մանկագիր Խաչիկ Հրաչյանի «Քեզ համար» մանկական ուրախ ընտրանին` հեղինակի թոռնուհու՝ Մարան Հրաչյանի նկարազարդումներով: «… Երբ կբացես այս գիրքը և կկարդաս, քեզ կթվա, թե դու անվերջանալի մի հրաշքի շնորհիվ տեղափոխվել ես մեկ այլ՝ զարմանահրաշ և կախարդական աշխարհ: Էջ առ էջ, բանաստեղծությունից բանաստեղծություն, պատմվածքից պատմվածք քեզ կհանդիպեն հետաքրքիր ու արտասովոր մարդիկ, ովքեր գլխավորապես քո հասակակիցներն են, բույսեր և կենդանիներ, ովքեր խոսում և զրուցում են միմյանց և ընթերցողի հետ: Քեզ դեպի այդ զարմանահրաշ եզերքը կուղեկցի մի բարի պապիկ, ում անունը Խաչիկ Հրաչյան է»:
Իր նամակներից մեկում Էքզյուպերին մի անգամ գրել է. «Հավերժության մեջ ինձ կհարցնեն, թե ինչպես եմ վարվել իմ տաղանդի հետ, ինչ եմ արել մարդկանց համար…»: Եթե կարդացել եք այս գրքույկը, ուրեմն Փոքրիկ իշխանը ձեզ նույնպես հասցրել է ընտելացնել, գուցե ձեզ համար ևս դարձել է ձեր սրտում ապրող մանուկը, ով օգնում է ապաշխարել, նորից ու նորից սրբագործվել: Գուցե ձեզ համար նույնպես ևս մեկ անգամ բացվել ու հաստատվել են, որ հոգևոր կապերն ամենաամուրն են, որ երջանիկ լինելու համար երբեմն բավարար է ընդամենը մի ծաղիկ խնամել… Համամարդկային ու հոգևոր արժեքների այս գողտրիկ գանձարանում` «Փոքրիկ իշխանը» վիպակում, գտնում ենք ամենաիրական գեղեցկությունն ու ճշմարտությունը` այնքան պարզ...
«Փոքրիկ Իշխանը» վիպակը սիրում են և՛ փոքրերը, և՛ մեծահասակները: Այն Անտուան դը Սենտ-Էքզյուպերիի ամենահայտնի ստեղծագործությունն է: Գրքի վերջում ընդգրկված են նաև Էքզյուպերիի խոհերը և աղոթքը:
«Փոքրիկ Իշխանը» վիպակը սիրում են և՛ փոքրերը, և՛ մեծահասակները: Այն Անտուան դը Սենտ-Էքզյուպերիի ամենահայտնի ստեղծագործությունն է: Գրքի վերջում ընդգրկված են նաև Էքզյուպերիի խոհերը և աղոթքը:
«Սատանիկ-Պատանիկի արկածները» Աշոտ Գաբրիելյանի` մանուկներին ուղղված առաջին ստեղծագործությունն է: Գրքի հերոսները` Սատանիկ-Պատանիկը, Ճստճստան Մուկը, Ակնոցավոր Խլուրդը և Անոտուձեռ Օձը, մուլտֆիլմից հայտնվում են իրական կյանքում և սկսում իրենց արտասովոր արկածները: Գիրքը նկարազարդել են Նանեն ու Շահանեն, ովքեր նույնպես գրքի հերոսներից են և մասնակցում են բոլոր արկածներին:
Մանկական վիպակ 0-ից մինչև 100 տարեկան երեխաների համար: Հեղինակը սովորեցնում է, որ չի կարելի սուտ խոսել, շատ ուտել, նախանձել ընկերոջը, բարեկամին, բամբասել, խարդախությամբ և խաբեբայությամբ զբաղվել, մի խոսքով՝ անազնիվ չի կարելի լինել: Չի կարելի նաև պարսատիկով թռչուններին ու կենդանիներին հալածել, ծառ կտրել, ծաղիկներ պոկոտել, աղբյուրի ակունքը կեղտոտել… Եվ, իսկապես, ինչքա՜ն բան կա մեր կյանքում, որ չի կարելի անել, իսկ եթե արդեն արել ես այդ արաքներից մեկը, ապա անպայման դու, որպես մարդ, այնքան կփոքրանաս, որ քեզ այլևս ոչ ոք չի նկատի, և ընդհանրապես կկորչես, ինչպես այս գրքի Մուշեղ անունով տղան, որին փրկելու համար երկար ու դժվար ճանապարհ պետք է անցնել:
«Չիկարելիի արկածները» մանկական վիպակ է 0-ից մինչև 100 տարեկան երեխաների համար: Հեղինակը սովորեցնում է, որ չի կարելի սուտ խոսել, շատ ուտել, նախանձել ընկերոջը, բարեկամին, բամբասել, խարդախությամբ և խաբեբայությամբ զբաղվել, մի խոսքով՝ անազնիվ չի կարելի լինել: Չի կարելի նաև պարսատիկով թռչուններին ու կենդանիներին հալածել, ծառ կտրել, ծաղիկներ պոկոտել, աղբյուրի ակունքը կեղտոտել… Եվ, իսկապես, ինչքա՜ն բան կա մեր կյանքում, որ չի կարելի անել, իսկ եթե արդեն արել ես այդ արարքներից մեկը, ապա անպայման դու, որպես մարդ, այնքան կփոքրանաս, որ քեզ այլևս ոչ ոք չի նկատի, և ընդհանրապես կկորչես, ինչպես այս գրքի Մուշեղ անունով տղան, որին փրկելու համար երկար ու դժվար ճանապարհ պետք...
Ցարան նորեկ է թաղամասում: Նա բացարձակապես միայնակ է, որովհետև մայրիկը ոչ մի բանի համար ժամանակ չունի, իսկ բակի երեխաներն էլ չեն ուզում Ցարայի հետ խաղալ: Նրանք Ցարային ուղարկում են այնտեղ, որտեղից եկել է: Նա տխուր վերադառնում է սենյակ ու կարդում իր սիրելի գիրքը պոնիների մասին: Սեփական պոնի ունենալը Ցարայի մեծագույն երազանքն է: Որքա՜ն ցավալի է, որ այդպիսի քառասմբակ ընկերը վերելակում չի տեղավորվի: Թե՞ ճիշտ հակառակը…
Կե՛ր, կամ քեզ կուտեն… Այս է Բնության օրենքը սառցե սպիտակ երկրում, որտեղ ծնվել է Սպիտակ Ժանիքը: Կեսշուն–կեսգայլ խառնածին քոթոթը դժվար կյանքով է ապրում, մինչև կարողանում է հասկանալ, որ կարելի է վստահել մարդուն և գտնել իր սերը: Գրքում Ջեք Լոնդոնի հայտնի վեպը վերապատմվում է փոքրիկ ընթերցողների համար: Տեքստն ուղեկցվում է Անտուան Գիյոպեի գեղեցիկ նկարազարդումներով:
Անանուն հերոսուհու լավագույն տարիներն անցնում են անազատության մեջ, հեռու մտերիմներից՝ վարժարանի պատերի ներսում, որտեղ կյանքն ասես անշարժացել էր, և որտեղ գործում էին հստակ կանոններ: Վարժարանի սանուհու կենցաղի մանրամասները, սակայն, զուգորդվում են «տարօրինակ այն զգացողության նկարագրությանը, որը տառապալից երանություն կարելի էր անվանել, և որին հասնելու պայմանը բացարձակ մենությունն էր»: Դա էր վճարվող գինը:
Ֆրանսիացի գրող, դրամատուրգ, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Անդրե Ժիդի «Եթե հատիկը չմեռնի» (1920) վիպակը ինքնակենսագրական ժանրի ամենացայտուն օրինակներից է, որտեղ նա, հոգևորի ու մարմնականի առճակատման և իր ներքին պայքարի մասին խոսելով, ներկայացնում է նաև այդ ժամանակաշրջանի հայտնի գրողների և արվեստագետների մի ամբողջ աստղաբույլ: Այս գիրքը ժամանակին մեծ աղմուկ է առաջացրել Օ. Ուայլդի վերաբերյալ արված մի քանի սենսացիոն խոստովանությունների պատճառով:
Մեր սիրելի հերոսների շարքում արդեն հայտնված այս չարաճճի տղան, որն ապրում էր Սմոլանդ գավառի Լյոնեբերգա քաղաքի Քաթհուլտ ագարակում իր հոր՝ Անտոն Սվենսոնի, մոր՝ Ալմա Սվենսոնի և իր կրտսեր քույրիկ Իդայի հետ, սկսում է դպրոց հաճախել։ Նրանց սպասուհի Լինայի կարծիքով Էմիլին երկնքում տեղ կտան միայն այն դեպքում, եթե կայծակ անելու համար հանկարծ օգնության կարիք ունենան։ Այս վիպակում Էմիլը մի քանի խելացնոր գործարքներ է կնքում Բաքհորվայի աճուրդում, հազար երկու հարյուր խեցգետին բռնում, իր վարժեցրած խոզուկի հետ հայտնվում է հարբեցողության դեմ պայքարի կենտրոնում, Սուրբ Գրքի քննության օրը հայրիկին պատահաբար փակում Թրիսեի տնակում, իսկ վիպակի վերջում մի այնպիսի
Շվեդ մանկագիրն այս գրքում շարունակում է Էմիլի մայրիկի օրագրի էջերը՝ մեզ պատմելով լյոնեբերգացի փոքրիկի նոր չարաճճիությունների մասին: Լյոնեբերգացի Էմիլի մասին պատմող երկրորդ վիպակում տոնական առատ սեղանների պակաս չկա: Իսկ ընկնող գիսաստղի նման դրանց «վրա» հայտնվող Էմիլը ոչ միայն հարուցում է մեծերի ծիծաղը, սարսափն ու հարգանքը, այլև հաջողեցնում է կուշտ կերակրել անկելանոցի բոլոր սոված տատիկներին և պապիկներին՝ դաս տալով իշխանավոր Շեֆուհուն: Այժմ արդեն ոչ միայն Էմիլի մայրիկը, այլև մենք գիտենք, թե որքա՜ն բարի սիրտ ունի ոսկեգույն գանգուրներով ու կապույտ աչքերով այդ տղան:
